ابن‌خراسانی ابوالعز محمد بن محمد بغدادیاِبْنِ خُراسانی، ابوالعِزّ محمد بن محمد بن مواهب (۴۹۴- رمضان ۵۷۶ق/۱۱۰۱ - ژانویة ۱۱۸۱م)، شاعر ، عروضی ، نحوی و کاتب بغدادی است. ۱ - لقببه سبب نام نیایش از او به ابن مواهب نیز یاد کرده‌اند. [۱]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ج۱، ص۱۵۰، بیروت، ۱۹۶۲م.
[۲]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عوّاد معروف و محیی‌الدین سرحان، ج۲۱، ص۸۲، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۲ - زندگیاز جزئیات زندگی وی چندان اطلاعی در دست نیست. احتمالاً در خراسان زاده شده و در طلب علم به بغداد رفته و همان‌جا مسکن گزیده است. از این رو به بغدادی نیز شهرت یافته است. [۳]
ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الا¸داب، به کوشش مصطفی جواد، ج۴، ص۳۷۳، دمشق، ۱۹۶۵م.
[۴]
ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، ج۴، ص۳۱، بیروت، دارالمعرفة.
[۵]
ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، ج۳، ص۷۳، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
ابن خراسانی در اواخر عمر به ضعف قوای دماغی دچار گشت [۶]
عمادالدین، کاتب محمد، خریدة القصر، به کوشش محمد بهجة الاثری، ج۱، ص۲۲۹، بغداد، ۱۹۷۶م.
[۷]
ذهبی، محمد، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن دبیثی، ج۱، ص۶۷، بیروت، ۱۹۸۵م.
و سرانجام در اوایل ماه رمضان ۵۷۶ درگذشت [۸]
یاقوت، ادبا، ابوالفضل بیرجندی، ج۱۹، ص۴۶.
[۹]
سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۲۳۵، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
و در قبرستان الوردیة بغداد که امروز به مقبره شیخ سهروردی مشهور است، به خاک سپرده شد. [۱۰]
ابن قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۳، ص۲۱۴، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
[۱۱]
بهجة الاثری، محمد، حاشیه بر خریدة القصر، بغداد، ج۱، ص۲۲۹، ۱۹۷۶م.
۳ - اساتیدوی ادب عرب را نزد جوالیقی فرا گرفت [۱۲]
یاقوت ادبا، ابوالفضل بیرجندی، ج۱۹، ص۴۶.
[۱۳]
ابن قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۳، ص۲۱۴، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
و از ابن نَبْهان و ابوالحسین بن الُطّیوری و دیگر مشاهیر عصر خویش حدیث شنید. [۱۴]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عوّاد معروف و محیی‌الدین سرحان، ج۱، ص۸۲، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۱۵]
ذهبی، محمد، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن دبیثی، ج۱، ص۶۷، بیروت، ۱۹۸۵م.
بزرگانی چون ابن دبیثی از او حدیث روایت کرده‌اند. ذهبی ، چنانکه خود اشاره کرده [۱۶]
ذهبی، محمد، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن دبیثی، ج۱، ص۶۷، بیروت، ۱۹۸۵م.
اجازه روایت نیز از او گرفته بوده است، اما از آن‌جا که در اواخر عمر فراموش کاری و غفلت بر ابن خراسانی غالب آمده بود، ذهبی - برخلاف گفته خود در سیر اعلام النبلاء - [۱۷]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عوّاد معروف و محیی‌الدین سرحان، ج۱، ص۸۲، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
بعید می‌داند که ابن دبیثی از او حدیث شنیده باشد. [۱۸]
ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، ج۴، ص۳۱، بیروت، دارالمعرفة.
ابن حجر [۱۹]
ابن حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، ج۵، ص۳۷۰، حیدرآباد، ۱۴۳۱ق.
نیز بر همین عقیده است، حال آنکه ابن دبیثی در روایت خود تصریح کرده که قبل از پدید آمدن این عارضه از او حدیث شنیده و اجازه روایت گرفته بوده است. وی به شوخ طبعی و ذکاوت شهرت داشت و نکته‌های او نقل محافل علمی بغداد بود. [۲۰]
ابن قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۳، ص۲۱۳-۲۱۴، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
[۲۱]
ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، ج۳، ص۷۳، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۴ - فعالیت هاابن خراسانی شعر نیز می‌سرود و در بدیهه سرایی چیره دست بود. [۲۲]
عمادالدین، کاتب محمد، خریدة القصر، به کوشش محمد بهجة الاثری، ج۳، ص۲۲۸، بغداد، ۱۹۷۶م.
گروهی از خلفا، و وزرای عصر خویش را نیز مدح گفته که از آن جمله‌اند: مستر شد [۲۳]
ذهبی، محمد، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن دبیثی، ج۱، ص۶۷، بیروت، ۱۹۸۵م.
و مستضی‌ء. وی خلیفه اخیر را در مناسبتها و اعیاد مختلف چون فتح مصر (۵۶۷ق/۱۱۷۲م) به دست صلاح الدین ایوبی و خواندن خطبه به نام خلیفه، مدح کرده است. [۲۴]
عمادالدین، کاتب محمد، خریدة القصر، به کوشش محمد بهجة الاثری، ج۳، ص۲۳۴-۲۳۵، بغداد، ۱۹۷۶م.
۵ - آثار۱- دیوان ابن خراسانی در ۱۵ مجلد [۲۵]
عمادالدین، کاتب محمد، خریدة القصر، به کوشش محمد بهجة الاثری، ج۱، ص۲۲۸، بغداد، ۱۹۷۶م.
یا ۱۰ مجلد [۲۶]
یاقوت ادبا، ابوالفضل بیرجندی، ج۱۹، ص۴۷.
بوده که به نوشته ابن قفطی [۲۷]
ابن قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۳، ص۲۱۳، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
دست‌نویس شاعر در زمان او خرید و فروش می‌شده‌است، اما اکنون جز پاره‌ای اشعار که در منابع مختلف چون ابن فوطی، [۲۸]
ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الا¸داب، به کوشش مصطفی جواد، ج۴، ص۳۷۳، دمشق، ۱۹۶۵م.
ابن شاکر، [۲۹]
ابن شاکر، کتبی محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، ج۳، ص۲۳۸-۲۳۹، بیروت، ۱۹۷۲م.
یاقوت [۳۰]
یاقوت ادبا، ابوالفضل بیرجندی، ج۱۹، ص۴۶-۴۷.
و به خصوص عمادالدین کاتب [۳۱]
عمادالدین، کاتب محمد، خریدة القصر، به کوشش محمد بهجة الاثری، ج۱، ص۲۲۹-۲۵۲، بغداد، ۱۹۷۶م.
آمده است، چیزی در دست نیست. عمادالدین علاوه بر آنچه ظاهراً از دیوان وی برگرفته، در ۵۶۱ق چندین قطعه شعر نیز از خود او شنیده که برای نوشتن بر حاشیه انواع جامه‌ها، همیانها و جز آن‌ها سروده بوده است؛ [۳۲]
عمادالدین، کاتب محمد، خریدة القصر، به کوشش محمد بهجة الاثری، ج۱، ص۲۵۲-۲۵۵، بغداد، ۱۹۷۶م.
۲- النوادر المنسوبة الی حدةِ الخاطر؛ [۳۳]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ج۱، ص۱۵۰، بیروت، ۱۹۶۲م.
[۳۴]
ابن شاکر، کتبی محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، ج۳، ص۲۳۸، بیروت، ۱۹۷۲م.
[۳۵]
ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، ج۳، ص۷۳، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۳- العروض. [۳۶]
یاقوت ادبا، ابوالفضل بیرجندی، ج۱۹، ص۴۶.
[۳۷]
ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الا¸داب، به کوشش مصطفی جواد، ج۴، ص۳۷۳، دمشق، ۱۹۶۵م.
[۳۸]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ج۱، ص۱۵۰، بیروت، ۱۹۶۲م.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد، ۱۴۳۱ق. (۲) ابن شاکر، کتبی محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۲م. (۳) ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الا¸داب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۹۶۵م. (۴) ابن قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۵) بهجة الاثری، محمد، حاشیه بر خریدة القصر، بغداد، ۱۹۷۶م. (۶) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عوّاد معروف و محیی‌الدین سرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۷) ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۸) ذهبی، محمد، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن دبیثی، بیروت، ۱۹۸۵م. (۹) ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، دارالمعرفة. (۱۰) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م. (۱۱) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۹۶۲م. (۱۲) عمادالدین،کاتب محمد، خریدة القصر، به کوشش محمد بهجة الاثری، بغداد، ۱۹۷۶م. (۱۳) یاقوت ادبا، ابوالفضل بیرجندی. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن خراسانی»، ج۳، ص۱۱۴۲. |